Bı asıranayo zıwanê ma zazaki kışt a dewletandê serdestandê neyaran ra ameyo qefeskerdeni, dest sernayenı u neverdayo sereyo xü vejo, zil bido u vılla bo. Bı rehatey a ma şene vaje; Gorey vatenandê Tırkoloxande Tırkan ne tırkı yo u ne ji Tırkı ra ameyo u ne ji gorey vatenandê zane u kurdoloxendê kurdan lehçeyêdê kırdasiyo. Bar u wezifeyê ma dımıliyan no bo kı, newe ra ma ey destandê serdestan u neyaran bın ra vejê, bıreynê u ravernê heyat. Newe ra kefşkerdena ey u bi ey a wendeni, nuşnayeni u qıseykerdeni, dı zerida ma dı caye do zahf gırd u berz peyda kerd u kêyfweşeyêda bêsinori ma zeri u pize dı rona u vıraştı.Wexte cı ameyo u rewnayo o yo rawêreno , ka seni ma do nê zıwanê xü yê şirıni bıde ramıtenı u rawêrnê heyatı u zıwanande Dınyay miyan dı bidê cakerdeni, sınasnayeni, qebulkerdeni u bıyarê rojewdê heyati.Rojane ra vejê u bıkerê zıwanê edebiyati.
Vanê zıwanê ma zazaki, qefeso kı tey ameyo qefeskerdeni, tepışteni u gırotenı, ê cay u ê qefesi bışıkno, lete - lete kero, cı mıyan ra bıvıjiyo, raya xü raşt kero u xü sewiyandê ê zıwanandê binan resno.Tabi no ji do bı gırweynayena,ked u hewl dayena u fedakarey kerdena do mumkun bo. No ji teniya bı zazaki kısey kerden a, neticeyê nêreseno u neticeyê cı ra nino gıroteni. Nê sedeman ra vanê gıraneya gırveynayen a xü ya en gırdı, xebıtyayena xü ya veşi bıdo zıwandê marda xü ye pizi. Vane ma bıgırweynayeni u xebıtiyayena gıraneya xü bıde nê çıyandê wınasinan ser. Ser u gırweynayena Zıwandê marda kesi en sıfte keye dı bı kes u qeçandê kesi ya dest peykena.Qandê ney, vanê roja kı qeçek Huma dano a rojı ra bı dest peykerden a zıwan dê rawêro heyat u parçeyê dê heyatê ey bo.Verê destpeykerdenda wendexanedê destpeykerdenı, vanê kes ıstanık,meselok, pahuwatey u fıqreyanê xü yê weş u şirinan qeçandê xü rê vajo, inan bımısno kayandê xü, dêranê xü inan bıkero u goşanê inan bı çıyandê xü ya degiro. Kultur, edet, folklor, tore u roşananê xü bıdo sınasnayeni u dı bıdo cakerdeni u heyat ramıteni. Eger ma nê mesele u çıyan dı wazenê wıhêrê iddiayan, qarekteran u ê şexsiyeti bê, vanê ray nisan u mısnayoxê (mahlimê) qeçandê xü fına ma bı xü bê. Bı zıwan u kulturdê xü ya wendeni, nüşnayenı bıdê cı u inan o war dı bıresne. Qandê verni, qandê amıyayen u wendenda cı, Awrupa dı bı xoverdayenda ma xeriban a, ma heqê wendenda zıwandê xü yê pizi heq kerdo, vısto xü dest. Vanê ma nê heqi weş kar bıyarê. Dairandê maciran ra bı waştenda egitim u wendenda zıwandê pizedê marda xü zazaki ya hem zıwanê xü şaran miyan dı bıdê ca kerdenı, hem ji bıresnê sewiyêdê inan. Ziwanê ma ji inan mıyan dı statu qezenç bıkero, hem ji bı zıwandê xü ya wendexane dı wendenı diyayenı. Vanê ma nê heqê xü kar bıyarê qeçanê xü bı zıwandê xü ya bıdê wendeni. Bı zıwandê xü ya wendeni u nuşnayenido gan bıdo qeçandê ma u a ganeya cı biyaro ca ardeni u raverno heyat.
Bı zıwandê xü ya egitim diyayena qeçeki, teniya wendeni u nuşnayenı niya, eynı wextı zahf kıştan ra xü resnayenı zıwanê xü, zıwanê xü vervıstenı, şexsiyet, huwuyet u benlıxey a xü qezenç bıkero u bıfino xü dest. O ji zey ê binan beno wıhêrê nê çı u qarekteran.Bı zıwandê xü ya, bı dayenı u gıroten a gami çekeno,xü fêno rawey u mesela xü rawey beno. Nê semedan ra zıhindê cı dı fıkıryayenı (kognitiv) resayenı, ê harmoni miyan dı temamkerdanda cı dı, rolê gırdi u imkanê zahf heray temin keno u o welato kı o qeçek tey jiyeno, zıwanê ê welati mısnayenı dı ji paya xü gêno. Lıngı umışê cı keno u kewno safandê inan. Mısayena kultur, edet, tore, tarix, folklor u roşanandê xü yê namnetewiya ji şexsiyetê xü gêno. Heyat kerdeni u ramıtena mıyandê cıwati dı ji nê çı u zıwanê marda cı tesirê do zahf gırd vıradano u rol kaykeno.Wext yeno o qeçek xwı bı xwı u şare xü sınasneno u xü ê cewatdê şardê xü ra ca nêtepşeno u duri nêfêno. Yanê bı ê çıyandê xü ya xü temsil keno.Mesela sektêya zıwane marda kesi ra ju ji naya kı, kes keydê xü dı zıwanê xü u jewbi zıwanan a têmiyan bikero u bı inan a qısey bıkero (mesela; tırki u kırdasi) u her wına ) Na têmiyan biyayenı sekteyê zahf gırdi u derbê zorbey dana zıwandê kesi ro.
Kendoxandê zıwandê pizi şardê ızlanda ra Lenore Arnberg wına vano: Zıwano kı keye dı yeno qısey kerdeni, vanê jewna zıwan tewrdê ey nêbo u pa niro qıseykerdeni. Eger çıyê do wına, yan ji nêweşiyeda wına keye dı ri bıdo u bıjiyo do zıwandê ê qeçdê ê keyi dı zahf xırababiyayeni, zahf kemaney do peyda bıkero. Bê irade u zanayenı, tesirkerden a zıwana, zaney vanê interferens. Na tesirkerdena bêzanayenı verê serandê wendexani nimzıwaney rê ray akena u kemaney tey peyda kena.Rewşo jew ji dı ingilizi dı bı namedê "code swiching" i ya rawêreno kı, no ji wexto kı tı jew zıwanıya qısey kenê, bı şekla do zanayen a jewna zıwan ra qısey gıretenı (alınti) qısey u rıstey (cümle) vıraştena, qeçek ju ju fını jew zıwani ra gamı erzeno u ravereno jewna zıwan. Nê semedi ra ji ê wırna zıwanan a ji nêşeno xü bıdo ifadekerdenı u waştenanê xü bıyaro zıwan.
Gorey zıwanzaneyê zıwandê pizedê mari ê Finlandi Tove Skutnab Kangas a; Na, ya kemeya qeçeki ya zıwani ra, ya kemeya qısey teknikandê ê zıwani ra, ya kemeyda qısandê werdiyan ra, yan ji jewna zıwani rê dıha vêşi balanteni ra ca u çıme benê. Bı no şekla zıwano kı bı deyna kewto keyi miyan, o zıwan nêwerdano ray nêdano kı, zıwanê ê qeçekiyê pizi vılla bo,xü bıresno u serkewo.Mınakê: Qeçeko kı zıwanê xü yê pizi dı keydê xü dı rawey berdo u vıstover, dem o kı wendexane dı dest bı wendenda xü keno, eger şansê cı yê raweyberdenı u vervıstenı çınê bo se , o zıwanê qeçeki do nimçe (nimzıwan)bımano u galıbdê xü ra nêvıjiyo. Mınak; Ma vervıstenı u rawey berdena zıwani bı vıllıkta Nilufer a muqayese bıkerê. Kok ê cı do tam u tum, bedenê cı bêtaqet u bêgan bo. Yanê beden do zey koki nêbo.Rawey dı, rojanê verni dı, wextê resayenda qeçeki, qeçek (zeydê birey) bı keydê xü ya, çorşmandê xü ya, şar u cıwatê xü ya do tım dayenı u gırotenı miyan dı zazaki ya cı rawey şıro, gıli bıdo u vılla bo. Labırê bedenê cı do tım bêgan u bêquwet bımano u nê rewşê (halê) xü beli kero u bıdo nişan dayenı. Dı demdê resayen a xü dı ji, waştenan, his u vatenanê xü zıwan ardenı di xeylê zehmetey antena biro hemberê pê, yan ji bı qıse u nuştena, ifadekerdenı u zıwanardenı dı, xü dı bêemeley bıwino u his bıkero. Fına o kı zıwanê ser gırweyayo u meseley cı ardê zıwan,Sandro Key-Åberg, mesela zıwani, dayen u gırotena cı wına ano zıwan u izah keno. Her insan gorey şexsdê cı, lazım o zıwan u karêdê cı bıbo. Heyatê xü cıwati (cemeati) miyan dı bı nê dı çiyana, dı wasıtana hadre keno, cıwati miyan dı bı zıwan u kardê xü ya xü mısneno ciwati. O kı ey bı ey a, ey bı insanan a, ey bı ciwatan a, bı jewbiyayena , bı dınyaya gırêdano, dayan u gırotena cı fêno ray fına zıwan bı xü yo. Nê heme çi fına bı zıwan a hal u zelal benê u rawêrenê heyatê insani.Zıwanê insani tım dayen u gırotenı miyan dı, reseno, vılla beno u bı a resayena, bı a vıllabiyayenı miyan dı reseno heqiqetey da xü u wasıtey ê çiyan.
Fina ma bewnirê nuştox, zıvani deyngırotenda bireyan u zıwana dayen u gırotena xü seni ano zıwan u rafineno çıman ver. Zıwano kı deyn gêrêno, dayen u gıroten da organikı miyan dı, temel biyayen u ronayendacı ra o zıwan zıwan nıyo.Bol wext heqiqetan nêvinayenı merdıman pey dı verdano, mabêndê ey u dınyadê ey dı maneno. Seni kı o zıwan ey miyan dı gırd u vılla nêbeno, insan bı xü ji ê zıwani miyan dı nêreseno. Mısanayena zıwandê xeribi, zey heme çi paketê miyan dı, hadre yena ikramkerdenı. Zey qutiyeda konserwi. Kes ne şeno bewni ro tamdê ay ra, ne şeno boy kero, ne ji şeno cı ra tam yan ji çina hiskero. ınsan bı xwı, teniya wija dı roldê gırotoxey dı ro. Wextê dı ne şeno bıbo tesirkerdox. No zıwan tım insanan ra itaat wazeno, no ji zahf wext insanan xü bı xü rê keno xerib u erzeno werte.
Qeçekê ma yê kı teberdê welatê xü dı gırd benê, herunda entegre biyayenı dı, tehlikê cı yê asimıle biyayeni daha gırdo. Qandê coy vanê niro ihmalkerdenı, çıman ver a nêrawêro u niyerziyo goşan pey. Qandê nê semedan ji na mesala sero, bı şeklê do cıdiya fıkıryayenı u vınderdenı şert u lazım a. Tiyanan dı mısayena zıwanandê binan,dızıwan yan ji bolzıwan biyayenı u çiye kı bıxü ya anê ma heme inan zanê, Labire nê bol zıwanan miyan dı, vanê zıwanê ma yo weş zazaki ra tawiz (ödün) niro dayenı u wendexanan dı wendena cı temin bo.
Duzenı miyan dı gırdbiyayena qeçeki, insanê do harmonik biyayena cı, eynı wextı ferdandê keyi ra, bı cıwatiya dayen u gırotena weşi, qontaxê do hera ronayena cı zıwanê mar ê bıquweti ra rawêrena. Şeklê heyatê xü yê kulturi ramıtenı, berdenı u domkerdena cı ê mirasi kultur ra rawêrena. Verni dı kulturê xü yê tayni, dayen u vıllabiyayenacı fına zıwan, tarix u kulturdê ci ra,insanandê xü miyan dı tarz u sistemanê heyati xü dest vıstenı u weş zanayenı ra ravêrena u bı ê çiyana ameya gırêdayenı.
Bahskerdena sedemandê corênan, serkewtena qeçekiya wendexani, sosyalbiyayena cı, şexsiyet u villabiyayena huwuyetê cı, diney u kognitiv ê do vılla ra yena temamkerdenı.Ney ra,no ri ra keye dı vanê bı şeklê do zanayena bı gan a weş karardena ê ziwani lazım a. Qandê vayey u qimet dayenda cı, hewl bıdeyo u kedapizi, kedamezgi biro xerckerdenı. Wıni nebo rew vıni beno u werte ra werzeno.
No gırwe u wezifeyo tarixi kewna ma mıli ser, kewno may u piyan mıli ser. Ma posenê kı, heme ne wazifeyê xü yê tarixi u namnetewi biyarê ca u qandê coy arıqê çari bırıjnê u keda xü xerckerê.Vanê ma o zıwanê xü yê weş, delal u şirıni ê qefestê hepıskerdi miyan ra vejê u zey mıriçıka a xüser vıradê u bidê pernayenı.Ney rê ji şüphê ma çıniyo.
Waştenda nuştena do newe u amornaya fına pıyabiyayena xeyr amyayenı kena a şıma u serkewtena şıma wazena.
Weşey dı bımanê!
BINNUŞTE (bınnot): Nuşteyê xü yê bini dı ez do bahsê dıkulturey, dızıwaney bıkera.
Tırki ra tadayox: KOYO BERZ